Người lặng lẽ lưu giữ một nét di sản...

NSƯT Kim Đức

Xa rồi, một thời vang bóng...

Sinh năm 1931 ở căn nhà nhỏ số 89 phố Khâm Thiên, ông thân sinh là Phó Đình Ổn từng là quản giáp của một giáo phường danh tiếng, bà Kim Đức được bố dạy hát từ năm lên bảy tuổi. Nhà văn Nguyễn Tuân, bạn của ông Ổn, từ khi nghe cô cháu tập hát đã tấm tắc: “Con bé sau này sẽ có tương lai lắm đây”... Khổ luyện và được thêm năng khiếu trời cho, tiếng hát, nhịp phách đầy mê hoặc của “cô Đức” nhanh chóng chinh phục được cả những đôi tai khó tính. Nhiều người đã nghe và mến mộ tiếng hát của “cô Đức”. Ở tuổi 12, “cô Đức” thời đó đã là một “sao đắt show” như cách gọi ngày nay.

Những nghệ nhân ca trù tâm huyết với nghề vốn thanh tao, đạm bạc, thậm chí giáo phường có cả những quy định về nhân cách cần thiết với các ca nương. Nhưng từ khi chính quyền thực dân cấp môn bài bừa bãi, nhà hát mở tràn lan, “cô đầu rượu” (mà không biết hát) xuất hiện (sau càng nhiều thêm) và ca trù mang tiếng xấu từ đó. Thế rồi quán nào cũng có cả “cô đầu hát” và “cô đầu rượu”.

Cô đầu hát cứ hát, cô đầu rượu thì cứ tiếp rượu, tiếp trà cho khách. Nhưng thời đó vẫn có nhiều khách tìm đến nghe ca trù không phải vì có “cô đầu rượu” xinh. Họ là những người am hiểu và có tâm hồn. Đã là “tao nhân mặc khách” thì muốn được thưởng thức giọng hát, bâng khuâng ngẫm ngợi lời ca và trôi theo cảm xúc của mình chứ không đến nghe ca trù vì muốn tìm kiếm “món lạ”.

Rồi cách mạng bùng lên, rồi kháng chiến… tất cả đào nương đều lặng lẽ chôn vùi thân phận, giấu phách, bỏ đàn...

Kiên trì lưu giữ và phục dựng...

Múa Bài bông là một trong các điệu múa cổ của ca trù cùng với múa Bỏ bộ, múa Tứ linh. Bài bông được múa trong những dịp lễ trang trọng của giáo phường, trong đám khao vọng, chúc thọ của những nhà quyền quý. Điệu múa mang ý nghĩa cầu phúc, chúc thọ, ca tụng cảnh thịnh trị, thái bình với những động tác cách điệu dâng tửu, hiến đào… trang trọng và tao nhã.

Sau buổi diễn trên sân khấu Nhà hát lớn Hà Nội năm ấy, hơn 60 năm sau, Bài bông không được múa thêm lần nào… Mấy chục năm âm thầm lưu giữ vốn cổ ca trù, bà Kim Đức vẫn kiên trì muốn truyền lại cho thế hệ sau. Và vẫn còn những cô bé hồn nhiên, thích mặc quần jean nhưng cũng thích văn hoá cổ truyền dân tộc, tự nguyện đến để bà dạy múa. Tháng 6- 2007, bà lập được đội múa, cùng với các nghệ sĩ ca trù phục dựng điệu múa cổ Bài bông. Có những buổi tập múa đến khuya tại sân chùa Phúc Khánh, “phần thưởng” chỉ là một bát xôi chè nhà chùa nấu cho nhưng bà cháu đều hoan hỷ.

NSƯT Kim Đức cùng đội múa do bà đã dày công xây dựng

Nửa năm sau, những bước chân đã không còn ngập ngừng, những đường tay xoè quạt đã nhịp nhàng. Bài bông được phục dựng thành công và bắt đầu hành trình đến lễ khai hội Yên Tử năm 2008, lễ khai hội du lịch Hạ Long, góp mặt trong Đại lễ Phật đản Liên hợp quốc (VESAK) tổ chức tại Việt Nam, ở hai kỳ Festival Huế gần đây và còn lên sân khấu trong nhiều dịp khác. Bài bông nay đã quen thuộc với những người quan tâm.

Đội múa Bài bông có thể gồm 4, 8, 16, 24 cô gái, những dịp đại lễ có thể có tới 32 người múa. Điệu múa có ý ngĩa cầu phúc, chúc thọ, tất cả đều là con gái, đèn và quạt đều là những điểm nhấn, và những biểu cảm của tay và nét mặt... trang trọng và tao nhã

Các nhà nghiên cứu âm nhạc và văn hoá dân gian đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu ca trù và những điệu múa của ca trù. Họ vẫn còn nhiều việc phải làm… Nhưng để những lời ca, những điệu múa đó “sống”, để những giá trị ca trù cần được “Bảo tồn khẩn cấp” như Nghị quyết của UNESCO - được hiện hữu và truyền tải tới những con người cụ thể thì chỉ những nhà khoa học là chưa đủ…

“Trời còn cho tôi sức khoẻ, còn minh mẫn tôi còn gắng để lại cho con cháu những gì mình biết…”, chỉ với suy nghĩ giản dị rằng những ký ức tinh hoa về nghề “bị mai một đi thì phí lắm”, bà Kim Đức nói cũng gần giống nhiều nghệ nhân ở những nền văn hoá khác đã nói. Văn hoá dân gian phi vật thể và truyền khẩu vẫn chảy bằng những mạch ngầm như thế và bởi những con người như thế…

Ngữ Thiên