Đổi mới mô hình tổ chức hoạt động chống buôn lậu của Hải quan Việt Nam

Cục trưởng Cục Điều tra chống buôn lậu Nguyễn Hùng Anh

Quan điểm và định hướng của Đảng, Nhà nước về đổi mới mô hình tổ chức hoạt động chống buôn lậu của cơ quan Hải quan

Ngày 25/10/2017, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 18-NQ/TW về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả. Ngày 9/11/2022, Hội nghị lần thứ sáu, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới. Nghị quyết xác định nhiệm vụ và giải pháp: “Tiếp tục rà soát, điều chỉnh, hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, tổ chức bộ máy của cơ quan điều tra và các Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra theo hướng tinh, gọn, chuyên nghiệp, chất lượng, hiệu lực, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ được giao và góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân đối với người bị giữ, bị bắt, tạm giữ, tạm giam theo quy định của pháp luật”.

Tại Nghị quyết số 41/NQ-CP ngày 9/6/2015 của Chính phủ về việc đẩy mạnh công tác chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả trong tình hình mới đã xác định một số nhiệm vụ và giải pháp, trong đó nhấn mạnh: “Củng cố lực lượng làm công tác chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả theo hướng tập trung, chuyên sâu, phân định rõ trách nhiệm theo địa bàn, lĩnh vực”.

Ngày 24/11/2017, Quốc hội ban hành Nghị quyết số 56/2017/NQ-QH về việc tiếp tục cải cách tổ chức bộ máy hành chính nhà nước tinh gọn, hoạt động hiệu lực hiệu quả. Như vậy, quan điểm của Đảng, Nhà nước luôn quán triệt nguyên tắc trong việc đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả nhằm hướng tới mỗi lĩnh vực, nhiệm vụ do một cơ quan chuyên trách thực hiện, đảm nhiệm.

Đối với ngành Hải quan, Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2030 xác định hệ thống tổ chức bộ máy ngành Hải quan sẽ đổi mới với cơ cấu tinh gọn hợp lý, giảm đầu mối trung gian. Đẩy mạnh xây dựng và triển khai mô hình quản lý nguồn nhân lực theo năng lực dựa trên vị trí việc làm.

Về tổ chức bộ máy, sẽ xây dựng tổ chức bộ máy hải quan 3 cấp (cấp Tổng cục, cấp Vùng và cấp Chi cục) theo hướng tinh gọn, giảm đầu mối trung gian, đảm bảo hoạt động hiệu lực, hiệu quả đáp ứng yêu cầu quản lý theo mô hình nghiệp vụ hải quan tập trung, thông minh.

Hoạt động nghiệp vụ của Hải đội Kiểm soát trên biển khu vực miền Bắc (Cục Điều tra chống buôn lậu). Ảnh: T.Bình

Thực trạng mô hình tổ chức hoạt động chống buôn lậu của cơ quan Hải quan

Thời gian qua, tổ chức bộ máy, nhân sự và hoạt động của lực lượng kiểm soát chống buôn lậu ngành Hải quan từ Trung ương đến cơ sở từng bước được kiện toàn theo đúng và phù hợp với quy định của Luật Hải quan. Theo đó, bộ phận làm công tác chống buôn lậu các cấp từng bước hoàn thiện, đảm bảo về cơ cấu, có chất lượng, phương thức hoạt động hiệu lực, hiệu quả, tương đối phù hợp với từng địa bàn, tạo thuận lợi thương mại, góp phần thức đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo về an ninh biên giới quốc gia và đảm bảo yêu cầu quản lý nhà nước về hải quan.

Cụ thể, Bộ Tài chính, Tổng cục Hải quan đã chủ động xây dựng tiêu chí và tổ chức thành lập, sắp xếp lại tổ chức bộ máy theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu quản lý. Cơ cấu tổ chức của các đơn vị làm công tác chống buôn lậu trong hệ thống tổ chức hải quan cơ bản được giữ ổn định; cơ cấu tổ chức Cục Hải quan được xây dựng đã tính đến đặc điểm của địa bàn quản lý của từng đơn vị.

Phương thức làm việc trong các đơn vị thuộc hệ thống tổ chức bộ máy hải quan nói chung, lực lượng làm công tác chống buôn lậu nói riêng đã từng bước được cải tiến, đổi mới theo hướng minh bạch, hiệu quả hơn, góp phần tích cực vào quá trình tinh gọn, kiện toàn tổ chức bộ máy. Về rà soát, sắp xếp tổ chức bộ máy, ngành Hải quan đã chủ động thành lập, sắp xếp lại tổ chức bộ máy theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả đáp ứng yêu cầu quản lý.

Bộ Tài chính đã ban hành Quyết định 2015/QĐ-BTC ngày 6/9/2017 về tiêu chí thành lập, tổ chức lại chi cục hải quan thuộc cục hải quan tỉnh, liên tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; Quyết định 2094/QĐ-BTC về tiêu chí thành lập, tổ chức lại đội (tổ) thuộc chi cục hải quan và tương đương thuộc cục hải quan tỉnh, liên tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương theo hướng đổi mới quản lý nguồn nhân lực theo năng lực dựa trên vị trí việc làm là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Ngành nhằm đáp ứng đòi hỏi của xã hội, yêu cầu của Đảng, Nhà nước.

Vì vậy, thời gian qua, đặc biệt năm 2018, ngành Hải quan đã triển khai mạnh mẽ nhiệm vụ này bằng việc hoàn thiện hệ thống vị trí làm việc; đánh giá năng lực công chức thừa hành ở một số lĩnh vực trọng điểm; từng bước ứng dụng vào công tác tổ chức cán bộ do đó nhiều đơn vị hải quan địa phương như: Quảng Ninh, Hà Nội, TPHCM, Hải Phòng, Lạng Sơn... Qua đó, từng bước tổ chức, sắp xếp lại cơ cấu tổ chức theo hướng tinh gọn đầu mối cấp trung gian, đồng thời đáp ứng yêu cầu quản lý đối với từng địa bàn Cục Hải quan.

Cụ thể, thành lập 9 Chi cục Hải quan để đáp ứng yêu cầu khối lượng công việc; thành lập 1 và giải thể 4 Chi cục Kiểm tra sau thông quan; thành lập 1 Chi cục Kiểm định hải quan; giải thể 13 Phòng thuộc Vụ; sáp nhập 14 Chi cục Hải quan, 34 Phòng và đơn vị tương đương trực thuộc Cục Hải quan (giảm 54 đầu mối); ngành Hải quan đã rà soát, sắp xếp giảm được 235 Đội (Tổ) thuộc Chi cục Hải quan, Đội Kiểm soát hải quan và đơn vị tương đương.

Tuy nhiên, mô hình tổ chức hoạt động chống buôn lậu của cơ quan Hải quan vẫn còn một số hạn chế. Đó là, mô hình tổ chức hoạt động chống buôn lậu được sắp xếp, tổ chức từ năm 1990 đến nay cơ bản cơ bản không thay đổi. Việc tổ chức mô hình, lực lượng làm công tác chống buôn lậu theo chiều ngang.

Ở Trung ương là Cục Điều tra chống buôn lậu (18 đơn vị thuộc Cục) quản lý địa bàn toàn quốc. Ở địa phương là Cục Hải quan các tỉnh, thành phố (Đội Kiểm soát hải quan, Đội Kiểm soát phòng chống ma túy; Tổ, Đội làm công tác giám sát, kiểm soát thuộc Chi cục) quản lý theo địa bàn được giao. Cách tổ chức, sắp xếp của hệ thống tổ chức đơn vị làm công tác chống buôn lậu hiện nay chưa đảm bảo tính xuyên suốt trong hoạt động chỉ đạo nghiệp vụ thống nhất từ Trung ương đến địa phương.

Về chức năng, nhiệm vụ và phạm vi hoạt động, cơ quan Hải quan là cơ quan được giao một số hoạt động điều tra thực hiện một số hoạt động điều tra ban đầu (không được thực hiện các thẩm quyền của cơ quan điều tra chuyên trách) đối với tội phạm buôn lậu. Hoạt động chống buôn lậu của cơ quan Hải quan mới được quy định tại một số địa bàn cụ thể (phạm vi hẹp).

Đặc biệt với địa bàn trên biển chưa có sự phân định rõ ràng trách nhiệm của cơ quan Hải quan và lực lượng Cảnh sát biển trong hoạt động chống buôn lậu. Về thẩm quyền của cơ quan Hải quan trong chống buôn lậu chưa tương xứng với nhiệm vụ được giao.

Điều này thể hiện trong quy định thẩm quyền của cơ quan Hải quan trong việc ngăn chặn khi phát hiện vi phạm hay cơ chế bảo đảm cho hiệu quả quá trình điều tra xác minh làm rõ vi phạm và thẩm quyền xử lý vi phạm của cơ quan Hải quan (hành chính, hình sự) đối với các vi phạm pháp luật trong lĩnh vực hải quan khi thực hiện nhiệm vụ kiểm soát biên giới.

Qua nghiên cứu về mô hình tổ chức của hải quan các nước cho thấy, để thực hiện việc kiểm soát biên giới, các quốc gia đều xây dựng một lực lượng Hải quan chuyên trách thường lấy tên là cơ quan chống buôn lậu hoặc cảnh sát hải quan (Trung Quốc, Philippines…). Lực lượng kiểm soát chuyên trách này được tổ chức từ Trung ương đến địa phương, thường tổ theo hai mô hình chính.

Thứ nhất, cơ quan chống buôn lậu hải quan gồm: Cơ quan chuyên trách chống buôn lậu ở Trung ương lấy tên là Cục Điều tra chống buôn lậu; các Đội chống buôn lậu thuộc Cục Hải quan Vùng hoặc trực thuộc cơ quan chống buôn lậu Trung ương. Với mô hình này, các chi cục hải quan địa phương dù vẫn có chức năng chống buôn lậu nhưng không có lực lượng chuyên trách, chỉ đơn thuần thực hiện nghiệp vụ thủ tục hải quan.

Mô hình thứ hai, tương tự như mô hình thứ nhất, nhưng tại cấp chi cục hình thành đơn vị, bộ phận chống buôn lậu chuyên trách song song với đơn vị hải quan thực hiện thủ tục hải quan.

Trên cơ sở Nghị Quyết của Đảng, Chính phủ về cải cách, sắp xếp lại bộ máy nhà nước, tinh giảm biên chế và định hướng tại Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2030, ngành Hải quan sẽ sắp xếp, tổ chức bộ máy 35 Cục Hải quan tỉnh, thành phố thành hải quan Vùng. Việt Nam có thể nghiên cứu học tập kinh nghiệm các nước theo mô hình thứ nhất trong tổ chức theo hải quan vùng.

Theo đó xây dựng lực lượng kiểm soát hải quan theo hướng tại Trung ương là Cục Điều tra chống buôn lậu, tại địa phương hình thành Đội Chống buôn lậu theo Vùng có thể thuộc Cục Điều tra chống buôn lậu hoặc thuộc Cục Hải quan vùng.

Cùng với việc hoàn thiện cơ sở pháp lý, ngành Hải quan cần quán triệt, chỉ đạo sát sao để tạo chuyển biến một cách quyết liệt về nhận thức từ các cấp lãnh đạo đến cán bộ công chức về công tác chống buôn lậu; giao chỉ tiêu và đánh giá chỉ tiêu đối với các biện pháp nghiệp vụ hải quan, chỉ tiêu về số vụ việc bắt giữ vi phạm, số vụ việc có dấu hiệu hình sự phải khởi tố hình sự để tăng tính răn đe.

Phân công, phân cấp rõ ràng thẩm quyền của các đơn vị chuyên trách làm công tác kiểm soát hải quan, cán bộ trong đơn vị và tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra trong Ngành, đảm bảo cán bộ làm công tác kiểm soát hải quan chấp hành tốt pháp luật; phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chức năng đảm bảo thực hiện đúng quy định của pháp luật; xây dựng đội ngũ cán bộ làm công tác điều tra hình sự có đủ năng lực, phẩm chất và kiến thức pháp luật.