Brâu - người em út đất Việt

Đại úy Nguyễn Văn Dũng, quân y Đồn BP Bờ Y khám bệnh cho bà con

Sau trận cháy làng bên bờ sông Bờ Y hồi tháng 4-1991, làng Đắk Mế được chính quyền địa phương đưa về trung tâm xã Bờ Y theo chương trình hỗ trợ của Nhà nước và được lập thành một thôn. Về dân số, dân tộc này đã có sự “hồi sinh” đáng kể. Năm 1991 có khoảng 180 người thì nay đã là gần 400. Ngày ngày, bà con đã rất quen thuộc với bóng dáng các chiến sĩ Đồn Biên phòng Bờ Y đi về giúp dân xây dựng nếp sống mới và bảo vệ an ninh chính trị - trật tự an toàn xã hội nên đã chào đón chúng tôi rất thân tình.

Đắk Mế hiện nay không thuần riêng người Brâu như trước mà sống đan xen với vài tộc người khác như K’dong, H’lăng, Mường, Thái, Tày, Kinh… Mỗi hộ được hỗ trợ kinh phí làm một căn nhà theo cấu trúc của người Kinh, nền trệt, vách ván, mái ngói, rộng chừng 40m2 với khuôn vườn rộng, xếp hàng tăm tắp dọc những trục đường thôn theo qui hoạch bên cạnh quốc lộ 40 đi cửa khẩu quốc tế Bờ Y, nơi ngã ba Đông Dương. Toàn thôn 180 nhà kiên cố, 52 nhà ngói; số hộ khá có 80 hộ, hộ trung bình là 133 hộ, số hộ nghèo theo tiêu chí mới là 20 hộ. Tổng diện tích lúa nước trong thôn là 268 ha, lúa rẫy là 21,8 ha; diện tích cây cà phê là 10,5 ha; cao su 55,10 ha; mì, bắp là 8090 ha; tổng đàn gia súc, gia cầm gần 600 con.

Nguồn gốc của người Brâu ở Việt Nam lúc khởi đầu chỉ có vài chục người từ vùng Ô Tum bên lưu vực các sông Xê Ca Máng, Nậm Khoỏng (Mê Kông) từ Nam Lào theo hai anh em thủ lĩnh Thao A Yoong và Thao Tô ra đi. Nhóm người này băng sang sông Bờ Y về bờ Đông, dừng chân bên suối H’yang dưới chân núi H’niêng lập làng ở lại. Đây là chặng thiên di đầu tiên. Từ suối H’yang, người Brâu vượt sông Bờ Y về lại phía Tây, đến sát điểm thắt nút biên giới ba nước và lập Srúk lần thứ hai. Tại đây thủ lĩnh Thao A Yoong qua đời. Họ chôn cất ông cạnh hồ nước ấy và suy tôn là Tổ. Từ đó họ gọi là hồ A Yoong. Tiếp đó, lại một lần nữa người Brâu băng ngược về bờ Đông sông Bờ Y đến cạnh suối L’mar lập Srúk thứ ba trong chặng dài du mục. Duy chỉ có lần thứ năm chuyển cư của đồng bào là theo quốc sách định canh định cư, sống cùng các dân tộc anh em khác, chấm dứt cuộc sống biệt lập trước đây.

Hiện tại bộ phận người B’râu ở Lào, Campuchia và Việt Nam cư trú quanh vùng ngã ba biên giới vẫn thường qua lại quan hệ thân thiết. Đến nay người B’râu đã truyền sang đời thứ 6, thứ 7 nên không còn ai biết được nguyên do nào tổ tiên họ ra đi. Còn cộng đồng người Brâu là dân tộc chiếm đa số tại địa bàn tỉnh Atôpư của nước bạn Lào.

Già Y Pan dạy các em gái hát dân ca Brâu

Ở Đắk Mế có hai người phụ nữ nổi tiếng. Đó là cụ Nàng Bu - người đàn bà “quyền lực” theo quan niệm của người Brâu và già Y Pan - niềm tự hào của dân tộc này, hiện là đại biểu Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Già Y Pan năm nay ngoài 70, song còn rất tinh anh. Chuyện của già cho chúng tôi hi vọng về thế hệ những người phụ nữ Brâu tiên tiến. Mồ côi cha mẹ từ nhỏ, Y Pan được những chiến sĩ cách mạng hoạt động trên vùng biên giới Việt Lào nuôi dưỡng. Từ nhỏ, Y Pan đã làm liên lạc cho đơn vị rồi được tập kết ra Bắc học làm y tá rồi lại trở về phục vụ tại chiến trường B3 (Tây Nguyên).

Sau khi nghỉ hưu, già Y Pan về lại Đắk Mế và bắt tay vào các hoạt động vì cộng đồng như tuyên truyền sinh đẻ có kế hoạch, tuyên truyền về những tác hại của hôn nhân cận huyết thống, vận động nếp sống mới, ăn ở vệ sinh văn minh tiến bộ và bảo tồn và phát huy những phong tục tốt. Bà cùng với các đoàn thể của xã, thôn tuyên truyền để bà con thấy cần phải giữ vững an ninh biên phòng nơi vùng biên giới; không nghe lời tuyên truyền xằng bậy của tin lành Đê-ga và luôn giữ gìn sự đoàn kết, hòa hợp các dân tộc cộng cư quanh mình… Ngày già Y Pan được bầu là Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, bà con người Brâu và các dân tộc sống nơi ngã ba Đông Dương này tự hào lắm. Tự hào vì một dân tộc chỉ vỏn vẹn trên 300 người mà đại diện được là Ủy viên Trung ương của một tổ chức đoàn kết toàn dân tộc lớn nhất nước.

Cụ Nàng Bu đã 90 tuổi, gần như không còn răng, da mặt và vòng tai sệ xuống sát vai và trên mặt dọc ngang những vết xăm. Không chỉ có tục “cà răng - căng tai” giống các dân tộc bản địa khác, người Brâu xăm mình để thể hiện địa vị xã hội và của cải. Đàn ông giàu có thì phải xăm lên lưng, ngực…, còn phụ nữ thì xăm lên mặt, lên trán. Ai càng uy quyền, nhiều của cải thì càng phải có nhiều hình xăm. Người nào nhiều hình xăm thì sẽ được xem là… đẹp! Tiếc rằng, những người phụ nữ xăm mình như cụ Nàng Bu giờ đây chẳng còn nhiều. Ngay cả những chiếc lỗ tai trước đây đeo vòng ngà, vòng bạc giờ đây được thay thế bằng ống lồ ô hay nút chai nhựa bởi do quá đói nghèo, những vật trang sức gia bảo ấy đã được đổi thành ngô, lúa và cả… rượu, thuốc lào.

Trồng cà phê và lúa hai vụ, cuộc sống của người Brâu đã dần thay đổi

Điều đáng trân trọng là các giá trị văn hóa phi vật thể, vật thể của dân tộc này được bảo tồn rất tốt. Ngoài dàn cồng chiêng hùng tráng 7 chiếc như các dân tộc Tây Nguyên khác, người Brâu có niềm tự hào với bộ chiêng Tha hai chiếc rất độc đáo. Được các nhà nghiên cứu đánh giá là điều bí ẩn cổ nhất vùng Trường Sơn - Tây Nguyên, chiêng Tha là linh hồn của người Brâu và được sùng kính như tổ tiên của họ. Bà con chỉ dùng cặp chiêng này trong các lễ hội, đám cưới, đám tang. Đắk Mế giờ chỉ còn 10 bộ chiêng Tha, mỗi bộ có giá trị tương đương với 20 con trâu khỏe. Do được pha bạc hoặc vàng với tỉ lệ cao nên tiếng chiêng rất vang và sáng. Người Brâu chơi chiêng Tha bằng cách dựng sào rồi buộc bộ chiêng lên đó. Hai người chơi ngồi đối mặt với nhau và dùng dùi bọc vải để gõ những bài nhạc độc đáo chỉ dùng cho chiêng Tha mà thôi.

Những gì diễn ra trước mắt chúng tôi cho thấy sự phát triển có thể coi là tương đối ổn định đối với cộng đồng người này. Sự quan tâm đầu tư của Nhà nước cùng chính quyền và các lực lượng chức năng đã giúp cho Đắk Mế dần hội nhập với cuộc sống mới. Thiếu tá Thào Khan - cán bộ đồn Công an cửa khẩu Phu Cưa (Lào) là người Brâu sinh sống tại Lào nhận xét, đời sống của những người anh em dân tộc mình sống trên đất Việt đã có được một sự “vượt khó” đáng phấn khởi. Dân tộc Brâu sống hai bên biên giới đã rất gắn bó, đoàn kết để giúp đỡ nhau cùng tiến bộ. Nhưng có một điều khiến tôi không khỏi ái ngại là hình như bà con đang dần đánh mất đi bản sắc, mất đi sự hồn hậu đáng quýý. Một bộ phận trong số họ tự coi mình là “dân tộc Trung ương” (với ý nghĩa là dân tộc được Trung ương quan tâm đầu tư) nên dần mất đi tính tự chủ. Cuộc sống mới, cơ chế thị trường đã khiến họ có nhiều đổi thay tích cực nhưng cũng kéo theo đó nhiều hệ lụy về văn hóa, lối sống, cách ứng xử. Ngay cả già Y Pan cũng buồn nhiều vì những điều này.

Một vấn đề đáng quan ngại khác là dù được Nhà nước đầu tư xây dựng trường học khang trang, mỗi học sinh cấp I đi học được hỗ trợ 140 ngàn/tháng, học sinh cấp II được cấp một chiếc xe đạp… nhưng số lượng học sinh người Brâu trong những năm qua lúc nào cũng chỉ xấp xỉ vài chục em. Sự học của con em Brâu luôn là điều trăn trở lớn đối với lãnh đạo xã Bờ Y. Ông Thao Bun Sáu, Phó chủ tịch xã cho biết năm học sắp tới, xã sẽ tiếp tục vận động toàn bộ con em Brâu trong độ tuổi đi học đến trường. Ngoài vấn đề tuyên dương, khen thưởng những gia đình, học sinh nào cố gắng vượt khó còn phê bình trước cộng đồng những gia đình có con em bỏ học, không chịu đến lớp”.

Những “điểm tối” đó chắc chắn rồi đây sẽ được khắc phục với sự vào cuộc của nhiều cấp ngành trong thời gian không xa. Còn chúng tôi, lúc này chỉ có thể qua bài viết của mình gửi lời chia vui để những người anh em đang dần vươn lên giữa lòng dân tộc ấy. Cuối năm 2013, hàng trăm bà con dân tộc Brâu của làng Đắk Mế đã cùng nổi trống chiêng mừng ngày đại lễ của làng - ngày Đắk Mế nhận quyết định công nhận danh hiệu Làng Văn hóa!