Biểu tượng của lòng tự hào và văn hóa dân tộc

Uống nước nhớ nguồn

Huyền thoại mẹ Âu Cơ nhấn mạnh rằng: Dân tộc ta có cùng một cội nguồn, gắn bó máu thịt keo sơn. Theo góc nhìn của khoa học, đây còn là chuyện xác định cương vực cư trú của cộng đồng bản địa. Trong đời sống tâm linh của người Việt, thời đại Hùng Vương và vua Hùng có vị trí đặc biệt quan trọng. Chỉ cần nêu để so sánh: Trong số bốn vị tứ bất tử trong tâm linh người Việt: Tản Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử, Liễu Hạnh thì ba vị đầu tiên thuộc thời Hùng Vương. Chuyện Sơn Tinh - Thủy Tinh; chuyện Lang Liêu hiếu thảo với bánh chưng - bánh dày; chuyện Thánh Gióng; chuyện Chử Đồng Tử - Tiên Dung... là những huyền thoại lung linh, sinh động và hấp dẫn của nền văn hiến Việt Nam đậm đà bản sắc.

Vua Hùng trở thành một biểu tượng thiêng liêng mà gần gũi, chẳng cần luận giải có thực hay không có thực. Vua Hùng ở cõi siêu trần nhưng không siêu nhân, siêu nhiên đến mức xa cách nhân dân. Nhân dân vẫn gọi vua Hùng là Đức Tổ, thờ phụng thành kính cũng như thờ tổ tiên ở nhà chỉ có điều ở tầng cấp cao hơn mà thôi. Rất nhiều nơi, từ nhiều đời, nhân dân thờ Hùng Vương và các bộ tướng của ngài - những người có công giúp nước, cứu dân.

Tín ngưỡng này không mang màu sắc tôn giáo mà mang đậm tính đạo lý. Ở đó tình cảm đã trở thành giáo lý. Đó là đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, là tinh thần đoàn kết tương thân tương ái, cố kết cộng đồng. Trong lễ giỗ Tổ có tiếng trống đồng âm vang hùng tráng. Các cuộc rước trang trọng tượng trưng cho việc con cháu gần xa cùng về lễ Tổ. Cũng qua việc thực hiện tín ngưỡng thờ Vua Hùng mà văn hóa dân gian quanh vùng Nghĩa Lĩnh có môi trường để lưu truyền đời này qua đời khác. Lễ giỗ Tổ còn là hội của các trò vui dân gian, của những cây đu, những cuộc tung còn, của các phường xoan... Tín ngưỡng thờ Hùng Vương là điểm hội tụ văn hóa tâm linh và sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc Việt Nam.

Theo Giáo sư - Viện sĩ Phan Huy Lê: Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của dân tộc Việt Nam là đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, trong đó, tín ngưỡng thờ Hùng Vương rất độc đáo có ý nghĩa sống động. Nó mang đậm tinh thần đoàn kết dân tộc (với hàng trăm nơi thờ cúng Hùng Vương và các tướng lĩnh thời Hùng Vương trong cả nước). Trải qua bao cuộc chiến tranh, với những thăng trầm của lịch sử nhưng tín ngưỡng này không bị mai một mà ngược lại nó có sức lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống người Việt.

Nơi tụ nghĩa

Khu di tích Đền Hùng nằm trên núi Nghĩa Lĩnh, thuộc vùng đất cổ Phong Châu (nay là xã Hy Cương, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ). Vùng đất này không thuần bằng phẳng như miền đồng bằng dưới xuôi mà là vùng đất bán sơn địa trung du, chuyển tiếp giữa miền núi và đồng bằng. Nơi đây cảnh quan đẹp và đa dạng, phong phú, hấp dẫn, vừa có rừng núi, đồi gò, vừa có đồng ruộng, sông ngòi, ao hồ. Núi Nghĩa Lĩnh là nơi đặt đền thờ vua Hùng, dân gian vẫn nôm na gọi là núi Cả, “núi Hùng”. Đây là ngọn cao nhất nhưng cũng chỉ 175m.

Chiều cao so với mực nước biển như vậy không thấm gì nếu so với những thái sơn vạn trượng. Nhưng “Núi không cần cao, tiên giáng ắt thiêng / Vực không cần sâu, rồng ẩn tất linh”... Và cũng không phải ngẫu nhiên mà “núi Hùng” được đặt “tên chữ” là Nghĩa Lĩnh - núi Nghĩa chứ không phải thái sơn, hồng lĩnh - núi lớn. Tên núi cũng hàm ý rằng đây là nơi tụ nghĩa chứ không (phải là nơi) thể hiện sự to lớn về hình thức, quy mô...

Nghĩa Lĩnh tương truyền là nơi Vua Hùng và các Lạc hầu, Lạc tướng thường làm lễ cầu cho mưa thuận, gió hòa, quốc cường, dân thịnh. Từ xa nhìn lại, Nghĩa Lĩnh như đầu một con rồng lớn đang uốn lượn trong mây. Những đồi núi xung quanh như đàn voi đang cùng chầu về đất Tổ. Vùng đất này được chọn là nơi tế lễ, là nơi định đô, dựng nước với “Tâm” ý: Nơi đây hội tụ khí thiêng của đất trời, sông núi, nơi muôn cây, vạn vật đều chầu về và lòng người thuận theo. Câu đối ở cổng chính của đền ghi: Mở lối đắp nền, bốn mặt non sông qui một mối / Lên cao nhìn rộng, núi đồi trùng điệp tựa cháu con để diễn tả ý đó. Có lẽ cũng vì vậy nên hàng nghìn đời nay, cảnh sắc thiên nhiên Đền Hùng vừa rạng rỡ vừa huyền ảo như tranh.

Bảo tồn và phát triển

Tuy nhiên, nhìn rộng ra từ lễ hội Đền Hùng, vẫn còn nhiều điều phải suy nghĩ về việc đảm bảo sự cân bằng giữa bảo tồn văn hóa và phát triển, hiện đại hóa; về phương án bảo tồn các di sản văn hóa; về phương thức tổ chức lễ hội. Việc mở rộng khu di tích, tăng thêm dịch vụ, xây cơ sở hạ tầng để phục vụ khách du lịch cũng đã gây nhiều tranh cãi. Việc chia sẻ lợi ích với người dân trong vùng di tích chưa hợp lý làm giảm bớt sự nhiệt tình, chủ động tham gia của “cộng đồng chủ nhân” trong việc bảo tồn di tích - di sản.

Trên diễn đàn “Tuần lễ Văn hóa và Phát triển” tại Việt Nam (từ ngày 5 đến ngày 9- 3- 2012), bàn về phát triển văn hóa, bà Katherine Muller-Marin, Trưởng đại diện UNESCO tại Việt Nam, nêu ý kiến rằng: “Bằng cách công nhận và tăng cường đầu tư cho văn hóa như là một ngành (di sản và tài sản văn hóa) hay là một quá trình (các chính sách phát triển và chương trình hành động phù hợp về văn hóa) đất nước có thể xác định được các yêu cầu ngày một thay đổi của thực tiễn, đặc biệt là đối phó được với nhiều thách thức liên quan tới phát triển con người, như gia tăng sự bất bình đẳng”.

Để hội Đền Hùng thiêng liêng và đẹp hơn, để lòng yêu nước được nâng cao, để khối đoàn kết dân tộc ngày càng được củng cố thêm, để di sản hát Xoan vừa được UNESCO tôn vinh càng được bảo tồn và tỏa sáng hơn, cần sự chung tay góp sức từ ý thức trân trọng của mỗi cá nhân cũng như các cơ quan hữu trách. Trong tương lai gần, khi chuẩn bị hồ sơ trình UNESCO xem xét để công nhận “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, cần đánh giá lại việc bảo tồn (cả những ý kiến ngược chiều) trên cơ sở khoa học.

Cần phát huy nội lực của cộng đồng và sự tham gia chủ động, tích cực của mỗi người dân trong việc bảo tồn và thực hành văn hóa tại khu di tích - di sản quan trọng này cùng với việc nâng cao nhận thức và sự tận tâm của những người có trách nhiệm quản lý văn hóa. Điều quan trọng rằng dù đây là quốc lễ nhưng yếu tố gốc của tín ngưỡng này cũng phải được bảo tồn, để bảo đảm đây vừa là quốc lễ vừa mang tính dân gian.

Ngô Vương Anh