Bao cấp điện ảnh theo cách nào?

Trong quan niệm của đông đảo người xem ở Việt Nam hiện nay, phim truyện màn ảnh lớn và phim truyện truyền hình đều là phim, đều là điện ảnh. Tuy nhiên, khi nhắc tới nền điện ảnh của một nước nào đó, giới hoạt động điện ảnh thường chỉ tính đến phim chiếu trên màn ảnh lớn tại rạp. Cũng như vậy, các Liên hoan phim trên thế giới, các giải thưởng dành cho tác phẩm điện ảnh xuất sắc cũng chỉ hàm nghĩa những bộ phim chiếu trên màn ảnh lớn. Tuyệt nhiên không tính tới các phim nhiều tập của truyền hình. Tách bạch rành rọt như vậy để thấy với thực trạng hiện nay, nền điện ảnh của nước ta như đang trong "cơn bĩ cực". Vào những năm 80 của thế kỷ trước, trên cả nước có tới ba đến bốn hãng phim lớn như Hãng phim truyện Hà Nội, Hãng phim Sài Gòn giải phóng, Hãng phim Nguyễn Ðình Chiểu,... Số đầu phim xuất xưởng hàng năm có lúc lên gần 30 bộ. Nay các hãng phim trên đều đã chuyển thành đơn vị một thành viên, tự tính toán lấy để làm phim và... nuôi nhau! Hầu hết nghệ sĩ và nhân viên kỹ thuật trong biên chế Nhà nước, có thâm niên và trình độ tay nghề đều không sống nổi bằng đồng lương, mà phải tự đi kiếm việc ở ngoài mà làm thêm. Số đầu phim được làm ra bằng vốn của Nhà nước lèo tèo mỗi năm từ ba đến bốn bộ. Và những bộ phim này vẫn được xem là sản phẩm để "giữ gìn bộ mặt" cho nền điện ảnh nước nhà trước đồng nghiệp, bè bạn trong khu vực, trên thế giới. Ấy vậy mà thi thoảng, đây đó vẫn bắt gặp giọng điệu mỉa mai, chế giễu những bộ phim được làm ra bởi đồng tiền tài trợ của Nhà nước.

Ðành rằng trong lĩnh vực văn hóa, vấn đề xã hội hóa là xu thế và yêu cầu tất yếu. Nhưng có một thực tế cũng cần tỉnh táo nhìn ra: Trong vài chục bộ phim điện ảnh do tư nhân bỏ vốn rất khó chọn lấy vài ba bộ để chiếu cho bạn bè đồng nghiệp trong khu vực và thế giới như những tác phẩm "giữ gìn thể diện" cho nền điện ảnh dân tộc hôm nay. Những người Việt Nam làm phim ở nước ngoài trong mấy chục năm qua cũng đã đóng góp cho nền điện ảnh dân tộc những bộ phim có giá trị như Con thú tật nguyền, Thời xa vắng (đạo diễn Hồ Quang Minh), Mùi đu đủ xanh (đạo diễn Trần Anh Hùng), Mùa len trâu (đạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm Minh) và gần đây hơn là Thiên mệnh anh hùng (đạo diễn Victo Vũ)... Nhưng như báo giới đã đánh động, một số người trong số họ khi về làm phim tại Việt Nam, đã đánh mất giọng điệu và sự nghiêm cẩn trong nghề nghiệp, để nhanh chóng hội nhập dòng phim chỉ đặt một mục đích duy nhất là lợi nhuận!

Ðến đây lại nảy sinh một câu hỏi: Vì sao Nhà nước cần tiếp tục có sự đầu tư kinh phí, sự quan tâm hơn nữa để vực dậy và nuôi sống nền điện ảnh nước nhà? Lý do đầu tiên mà ai cũng biết, giống như mọi hoạt động văn hóa nói chung, hoạt động điện ảnh ở nước ta phải góp phần định hướng văn hóa, tinh thần. Nghĩa là sản phẩm điện ảnh không chỉ thuần túy mang thuộc tính hàng hóa, mà còn bảo đảm chức năng nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ... Ðể đạt tới các mục đích ấy, không thể chỉ đặt lên "đôi vai" nhà sản xuất phim tư nhân; cũng không thể đòi hỏi sản phẩm điện ảnh của họ đạt tới những yêu cầu như vậy, vì dẫu thế nào thì kinh doanh vẫn là mục đích quan trọng của họ. Chính Nhà nước đã từng chi kinh phí ra để gột dựng một nền điện ảnh, tạo ra những sản phẩm đạt yêu cầu về tư tưởng - thẩm mỹ của xã hội. Và cũng cần khẳng định rằng, các sản phẩm điện ảnh giàu giá trị tư tưởng - thẩm mỹ ấy đã được làm ra bởi đội ngũ những người có trình độ tay nghề cao, lại không bị chi phối bởi các phép tính lỗ lãi - xu hướng điện ảnh ấy sẽ giữ chuẩn mực và làm đối trọng với các sản phẩm điện ảnh thuần túy thương mại. Cũng xin nói thêm, tại hội thảo Nâng cao chất lượng sản xuất phim truyện truyền hình, trong khuôn khổ Triển lãm quốc tế Phim và Công nghệ truyền hình tại Hà Nội, khi bàn về việc làm sao để phim truyện truyền hình có thể XK được, các đại biểu của Truyền hình Thái Lan, Malaysia, Indonesia, Singapore... đã nhấn mạnh đến vai trò đầu tư của Nhà nước. Thí dụ: Năm 2010, Chính phủ Malaysia đã đầu tư cho việc làm phim truyện truyền hình tới 1,6% GDP và tới năm 2020 dự định sẽ tăng tới 6,5% GDP của quốc gia này.

Lý do thứ hai thường được xem là điều đương nhiên, cho nên còn ít người nhận ra. Ðó là chúng ta đã có một nền điện ảnh được đặt nền móng bởi những thước phim thời sự, phóng sự quay ngay tại nơi bom rơi đạn nổ; những bộ phim truyện phục vụ đắc lực việc động viên, cổ vũ đồng bào, chiến sĩ trong chiến đấu cũng như xây dựng trong hòa bình. Ai đó có coi sản phẩm phim ảnh thuở đó còn xơ cứng, giáo điều thì cũng xin đừng quên rằng, điện ảnh thuở lành mạnh, tôn vinh những giá trị tinh thần đạo đức, luôn luôn phấn đấu vươn lên đạt tới những chuẩn mực thẩm mỹ, nghề nghiệp cao. Các mặt mạnh này, ngay từ những năm tháng xa xưa, đã bắc nhịp cầu cho điện ảnh nước ta mở ra con đường đến với những nền điện ảnh tiến bộ trên thế giới. Về phương diện này, phim thương mại được sản xuất trong thời thị trường hiện nay thật sự là một bước lùi so với những gì mà điện ảnh chính thống đã đạt được. Bởi lẽ đó, điện ảnh được Nhà nước cưu mang, nuôi dưỡng, nền điện ảnh do chính Nhà nước khai sinh và làm mọi việc tích cực nhất giúp cho điện ảnh dân tộc mau chóng hòa nhịp với các nền điện ảnh tiên tiến trên thế giới.

Con đường xã hội hóa sẽ là Nhà nước xuất vốn mua trang thiết bị để làm phim, xây dựng các phim trường, cho tư nhân làm phim thuê lại. Nhà nước xuất vốn cử người đi học làm phim ở nước ngoài và khi anh chị em thành đạt Nhà nước thu lại vốn qua các hợp đồng để sản xuất các bộ phim có chất lượng tư tưởng - nghệ thuật. Và vấn đề còn lại chính là tình yêu và nhận thức đúng đắn về vị trí và tầm quan trọng của ngành nghệ thuật điện ảnh trong đời sống văn hóa, tinh thần của xã hội. Có được hai điều này, mỗi người làm điện ảnh sẽ có tầm nhìn xa về tương lai điện ảnh nước nhà…