Bài cuối: Cổ phần hóa vì sao chậm?

Xung quanh vấn đề này Báo Hải quan đã có loạt bài (12 bài, đăng tải từ số 83, phát hành ngày 13/7) để tìm hiểu và trả lời cho câu hỏi: CPH vì sao chậm? Quá trình triển khai tìm hiểu thông tin viết bài tại các bộ, ngành, tập đoàn, tổng công ty, DNNN cho thấy có rất nhiều lý do để “chậm” như: Đối tượng CPH, thoái vốn trong giai đoạn này chủ yếu là các DN có quy mô lớn, phạm vi hoạt động rộng, kinh doanh đa ngành nghề, tài chính phức tạp, cần sự tham gia của nhiều nhà đầu tư lớn, có tiềm lực tài chính và năng lực quản trị, đầu tư tốt nên cần có nhiều thời gian chuẩn bị, xử lý, kiểm toán nhà nước trước khi công bố giá trị DN…; Trong đó có cả nguyên nhân chủ quan là một số lãnh đạo DNNN vẫn còn tư tưởng e ngại, chưa quyết liệt, sợ trách nhiệm trong triển khai công tác CPH, thoái vốn.

Tuy chưa đề cập hết, song, thực trạng, nguyên nhân CPH chậm đã phần nào được phản ánh trong loạt bài của Báo Hải quan. Báo Hải quan tạm đóng lại vấn đề này bằng các ý kiến của các chuyên gia kinh tế, nhà quản lý với mong muốn có thêm một góc nhìn cũng như đưa ra được các giải pháp để hoạt động CPH, thoái vốn, cơ cấu lại DNNN được thực hiện đúng như kế hoạch đặt ra.

Để đẩy nhanh tái cơ cấu DNNN thời gian tới cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp, trong đó trọng tâm là kiến nghị Chính phủ sớm ban hành Nghị định thay thế Nghị định 59/2011/NĐ-CP về chuyển doanh nghiệp 100% vốn nhà nước thành công ty cổ phần; Nghị định sửa đổi bổ sung Nghị định 91/2015/NĐ-CP về đầu tư vốn nhà nước vào doanh nghiệp và quản lý sử dụng vốn, tài sản tại doanh nghiệp. Việc ban hành các văn bản này sẽ tháo gỡ hầu hết các vướng mắc trong quá trình CPH và thoái vốn phát sinh trong thực tiễn thời gian qua, đồng thời giúp chấm dứt tình trạng một số đơn vị vin vào vướng mắc cơ chế nên không thực hiện.

Ngoài ra, các bộ, ngành địa phương cần thực hiện nghiêm các quyết định về tái cơ cấu DNNN đã được chủ sở hữu phê duyệt. Sau khi Chính phủ ban hành Quyết định danh mục doanh nghiệp thoái vốn, cần công khai rõ lộ trình, kế hoạch thoái vốn tại các doanh nghiệp có vốn góp và kế hoạch CPH các doanh nghiệp thành viên trên Cổng Thông tin điện tử Chính phủ và gửi về Bộ Tài chính, Ban Chỉ đạo Đổi mới và Phát triển doanh nghiệp để theo dõi, đôn đốc.

Các cơ quan quản lý cũng cần chỉ đạo các đơn vị đã CPH, thoái vốn nộp đầy đủ, đúng thời gian quy định các khoản thu về Quỹ Hỗ trợ sắp xếp và phát triển doanh nghiệp bởi hiện tại một số địa phương vẫn xin giữ lại nguồn thu từ CPH, thoái vốn để đầu tư phát triển. Đồng thời, Bộ Tài chính kiến nghị Chính phủ giao Bộ Tài chính chủ trì, phối hợp với Ban Chỉ đạo Đổi mới và Phát triển doanh nghiệp, Bộ Kế hoạch và Đầu tư giám sát, đôn đốc các bộ, ngành, địa phương thực hiện chuyển giao quyền đại diện chủ sở hữu vốn nhà nước từ bộ, ngành, địa phương về Tổng công ty Đầu tư và Kinh doanh vốn nhà nước (SCIC) theo quy định tại Nghị định số 151/2013/NĐ-CP, thậm chí, cả Sabeco, Habeco nếu chậm thực hiện. Việc này giúp các bộ tập trung vào nhiệm vụ quản lý nhà nước và SCIC có điều kiện chủ động, đẩy nhanh thoái vốn. Đặc biệt, cần thống nhất giao một đầu mối phụ trách công tác thoái vốn để thực hiện tốt hơn hiện nay.

Hơn 1 năm nay, từ khi bắt đầu nhiệm kỳ mới của Chính phủ, dù đã đôn đốc nhưng việc thực hiện thoái vốn, CPH trong năm 2016 còn rất kém. Năm 2017, mặc dù Chính phủ đã đôn đốc mạnh và đưa ra những kế hoạch rõ ràng, song cho đến thời điểm này xem ra tiến độ đó vẫn còn chậm.

Nguyên nhân chủ yếu là giai đoạn nền kinh tế còn khó khăn nên đã ảnh hưởng đến việc bán vốn, CPH của DN. Đây là chuyện không dễ, ai mua và nếu có mua thì cũng phải thấy được đường hướng kinh doanh ra sao trong ngắn, trung hạn và khả năng phát triển được.

Bên cạnh đó, những DN dễ làm thì hiện nay đã làm xong, còn lại những phần “xương xẩu” nên bán vốn, CPH lại càng khó hơn. Cùng với đó, các bộ chủ quản, DN không đủ quyết tâm để thực hiện nhiệm vụ thoái vốn, CPH. Chính vì thế, dù Chính phủ đã đốc thúc nhưng các bộ, ngành còn thực hiện chậm, không hiệu quả.

Trong cuộc họp của các chuyên gia tư vấn Chính phủ cũng có ý kiến cho rằng không chỉ có lực kéo Thủ tướng mà còn phải có lực đẩy của xã hội để cải cách, đặc biệt là cải cách DNNN. Lực đẩy là môi trường đầu tư kinh doanh tốt hơn thúc đẩy DN làm song đây vẫn là vấn đề khó. Tôi cho rằng, cần sớm có tổ chức chuyên trách, tức là thành lập siêu ủy ban để đôn đốc, có thể thúc đẩy tốc độ nhanh hơn. Còn như hiện nay, công việc tản mạn ở các bộ sẽ rất khó.

Thời gian qua, việc CPH các DNNN nói chung, lĩnh vực nông nghiệp nói riêng còn chậm trễ, một trong những lý do được đưa ra là bởi khó khăn trong xác định giá trị DN. Theo tôi, với DN nông nghiệp, khó khăn này là đúng và khách quan. Bởi DN nông nghiệp thường gắn liền với đất đai. Cho đến nay, Việt Nam vẫn chưa có trung tâm định giá đất tốt. Trên thực tế đã có một vài trung tâm xác định giá đất ra đời nhưng chủ yếu vẫn mang tính hành chính, chỉ thực hiện được với những dự án nhỏ, còn việc định giá những diện tích đất đai lớn như những rừng cao su, cánh đồng mẫu lớn hay lâm trường… thì thực sự chưa có.

Tuy nhiên, bên cạnh khó khăn khách quan nêu trên, việc chậm trễ CPH có thể xuất phát từ yếu tố bản thân DN, bộ ngành liên quan nhiều khi còn thiếu kinh nghiệm, thậm chí chưa thực sự muốn thúc đẩy CPH. Ví dụ như đối với DN trong lĩnh vực nông nghiệp, có thể còn tình trạng những lô đất do DN quản lý đã được phát tán, đem đi cho thuê… giờ CPH mới lộ ra, không biết đã mang đất đi đâu.

Để CPH hiệu quả, quan trọng nhất là các đơn vị liên quan phải giải trình được minh bạch, đất do đơn vị nào đang quản lý, diện tích bao nhiêu, đất có liên quan vấn đề gì tới pháp lý hay không… Các bộ liên quan như Bộ: NN&PTNT, Tài nguyên và Môi trường, Tài chính cũng cần hợp tác làm việc, xây dựng ra một bộ khung thống nhất liên quan tới xác định giá trị DN có sở hữu nhiều đất đai để Chính phủ phê duyệt, tạo điều kiện thuận lợi cho tiến trình CPH.

Về CPH DNNN giai đoạn 2017-2020 nói chung, Chính phủ đã yêu cầu các địa phương, tập đoàn… lập danh sách DN CPH thì chỉ cần căn cứ vào danh sách để triển khai theo đúng tiến độ. Các đơn vị không làm đúng thì quy trách nhiệm, có chế tài xử lý. Đặc biệt, theo tôi, khi bắt lỗi trong quá trình thực hiện CPH DN, cần công khai rộng rãi để có sự giám sát chặt chẽ của toàn xã hội.

Hiện có nhiều thách thức lớn cho quá trình tiếp tục CPH các DNNN, trong những thách thức lớn nhất cho tiến trình CPH DNNN này trước hết là việc làm sạch nợ, làm rõ các mối quan hệ trách nhiệm kinh tế và phương án tái cơ cấu các DNNN trước khi lên sàn là rất khó khăn. Thứ hai, việc định giá trị DN ròng cho đến thời điểm CPH là rất phức tạp, vì phải tính đến giá trị vị thế, thương hiệu, quyền sử dụng đất và đặc biệt là giá trị sức lao động của các thế hệ người lao động qua các thời kỳ đã kết tinh vào giá trị của DNNN đó. Bên cạnh đó là vấn đề sử dụng tiền của Nhà nước sau CPH như thế nào, liệu có tránh được vết xe đổ hiện nay không – đó là khi CPH rồi mà tiền Nhà nước vẫn luẩn quẩn trong DN hậu CPH, vẫn cảnh “CEO” xưa, việc cũ và công nghệ lạc hậu, vì ông chủ Nhà nước vẫn còn ngồi đấy để “trông coi” số cổ phần lớn nhất hơn là để biến nó đẻ ra tiền?! Một thách thức nữa là nếu không bán hết và/hoặc Nhà nước tiếp tục nắm giữ một tỷ lệ cổ phần tại DN hậu CPH thì cơ chế sử dụng người đại diện phần vốn Nhà nước tại DN đó ra sao?

Từ những thực trạng và thách thức về việc tiếp tục CPH các “quả đấm thép” của Nhà nước như đã nói ở trên, tôi đề xuất ý tưởng và các giải pháp cơ bản. Trước hết, về tư duy chiến lược, Nhà nước phải khẳng định thái độ dứt khoát rằng CPH DNNN tức là Nhà nước bán DNNN cho các cổ đông, thu tiền về, trả cho các đối tượng đã làm nên tổng giá trị DNNN cho đến ngày bán. Trong đó phần của Nhà nước sẽ thu về nhập vào ngân sách để làm nguồn mồi kích thích các thành phần kinh tế phi Nhà nước phát triển theo cơ chế thị trường hoàn hảo, phù hợp với chiến lược tái cấu trúc nền kinh tế quốc gia theo cơ chế thị trường hoàn hảo; chi hỗ trợ cho đào tạo phát triển nhân tài... Phải chấm dứt tình trạng CPH rồi mà người Nhà nước vẫn nằm tại DN hậu CPH để coi tiền Nhà nước.

Hai là, về quan điểm hành động, cần khẳng định CPH DNNN là để từng bước chuyển từ Nhà nước kinh doanh sang Nhà nước quản lý, cầm cân, nẩy mực, mặc áo trọng tài trên sân cỏ, bật đèn xanh cho các hoạt động phát triển kinh tế sáng tạo, bền vững, thống nhất, minh bạch và văn minh, hiện đại theo thời cuộc.

Ba là, về phương thức CPH các DNNN còn lại cũng như quá trình thoái vốn Nhà nước khỏi các DN hậu CPH, tôi cho rằng nhất thiết phải tái cấu trúc, làm sạch, làm rõ giá trị ròng của DNNN có phân biệt theo các hình thức và nơi tồn tại tài sản của DNNN, làm rõ phương án trả nợ và tận thu trước khi công bố tổng số cổ phiếu được phép phát hành trên sàn chứng khoán. Nếu cổ phần không bán hết thì tổng mệnh giá còn lại chính là vốn góp của Nhà nước vẫn còn tại DN hậu CPH. Số cổ phần này phải chuyển thành cổ phần ưu đãi để Nhà nước hưởng cổ tức cố định mà không cần cử người đại diện nằm tại DN hậu CPH hóa đó nữa. Cơ quan quản lý vốn Nhà nước sẽ theo dõi tất cả vốn Nhà nước còn lại ở mọi DN hậu CPH nếu ở đó chưa bán hết cổ phần theo Luật. Ngay khi DN làm ăn khấm khá, Nhà nước sẽ thoái dần và nhanh chóng thoái hết vốn đó khỏi DN để rút vốn về NSNN. Đối với những DNNN đã căn bản phá sản, không có tương lai phát triển, nếu CPH cũng không có người mua… thì cương quyết thanh lý cho phá sản theo Luật Phá sản.